فلسفه واجب شدن نمازهای پنج‌گانه/ چرا برای نماز وضو می‌گیریم

 

حکمت گفتن هفت بار تکبیر قبل از تکبیرة‌الاحرام چیست؟

پاسخ: شیخ طوسی با سند خود، از امام صادق(ع) نقل کرده که فرمود: امام حسین(ع) دیر به سخن آمد تا آنجا که بیم می‌رفت نکند حرف نزند و بی سخن باشد روزی رسول خدا(ص) در نماز بود و در طرف راست او حسین‌ بن ‌علی (ع) ایستاده بود. پیامبر(ص) (برای ورود به نماز) تکبیر گفت: حسین(ع) نتوانست تکبیر را درست بگوید رسول خدا(ص) پیوسته تکبیر می‌گفت و حسین(ع) پیوسته تلاش می‌کرد که آن را درست بگوید و نمی‌توانست تا اینکه حضرت رسول (ص) هفتمین تکبیر را فرمود در این هنگام امام حسین(ع) تکبیر را صحیح و کامل أدا کرد. امام صادق(ع) فرمودند. بدین علت تکبیرهای هفتگانه در ابتدای نماز سنت شد.

به چه دلیل ما باید در طول شبانه روز پنج وعده نماز بخوانیم؟

پاسخ: پیغمبر اکرم(ص) فرمودند: هرگاه وقت زوال رسد آفتاب در حلقه (نصف‌النهار) خود در آید چون در آن داخل شد، آفتاب زوال یابد و همه خلایق مادون عروش، پروردگارم را تسبیح گویند و آن ساعتی است که پروردگارم بر من رحمت فرستد، از این رو خدای بر من و بر امت من نماز آن ساعت را واجب فرموده است زیرا فرمود: «اَقِمِ الصَّلوةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ» نماز را زوال آفتاب بپای دار» و آن ساعتی است که در قیامت جهنم را آورند از این رو هیچ مؤمنی در آن لحظه در حال سجده یا رکوع یا ایستاده در نماز خود نخواهد بود مگر آنکه خدا تن او را بر آتش حرام فرماید.

و اما نماز عصر، آن ساعتی است که آدم(ع) از آن درخت نهی شده خورد و او را از بهشت پایین آورد. پس خداوند نسل او را تا روز قیامت به این نماز فرمان داد این نماز از محبوب‌ترین نمازها نزد خدای سبحان است، از این رو پروردگارم به من سفارش فرمود: تا از میان همه نمازها آن را (مخصوصاً) مراعات کنم، او فرمود: «بر نمازها و نماز میانه مواظبت کنید؛ «حافِظُوا عَلَی الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطی» بنابراین نماز میانه همان نماز عصر است.

و اما نماز مغرب، آن ساعتی است که خدای سبحان توبه آدم را پذیرفت پس میان خوردن از درخت نهی شده و توبه آدم سیصد سال از روزهای دنیا فاصله بوده ـ و یک روز ایّام آخرت، چون هزار سال دنیا است ـ پس آدم ـ که صلوات خدا بر او باد ـ سه رکعت نماز گزارد، یک رکعت برای گناه خودش و یک رکعت برای گناه حوا و یک رکعت برای توبه خود، از این رو خدا توبه او را پذیرفت و بر امت من این نماز سه رکعتی را واجب فرمود و آن ساعتی است که دعا در آن مستجاب است و پروردگارم به من وعده داده که سؤال کننده خود را نا امید نفرماید او فرمود: «فَسُبْحَانَ اللَّهِ حِینَ تُمْسُونَ وَحِینَ تُصْبِحُونَ»؛ پس خدا را تسبیح گویید، آنگاه که به مغرب در می‌آیید و آنگاه که به بامداد در می‌آیید.»

و اما نماز عشاء، پس چون قبر را تاریکی ویژه‌ای است و قیامت را تاریکی ویژه‌ای است خداوند این نماز را برای من و امّتم فرمان داد و هیچ‌ گامی به سوی نماز عشاء برداشته نمی‌شود مگر آنکه خدای سبحان گودال‌های آتش را بر او حرام فرماید و قبرش را روشن کند و در روز قیامت نوری که با آن از صراط بگذرد به او بخشد، نماز عشا نمازی است که خدای سبحان آن را، برای پیامبران پیش از من برگزید.

و اما نماز صبح، زیرا آفتاب هنگام طلوع از شاخ شیطان سر بزند، از این رو خدای سبحان به من فرمان داد تا پیش از طلوع آفتاب نماز فجر گزارم و امّتم پیش از آنکه کفار سجده بر خورشید آرند برای خدا سجده کنند و شتاب به آن، نزد خدا محبوب‌تر است و آن نمازی است که فرشتگان شب و روز (هردو) آن را شاهدند.

چرا برای نماز وضو می‌گیریم؟

پاسخ: در روایتی داریم پیغمبر اکرم(ص) در سؤال آن شخص یهودی که از پیامبر(ص) فرمود: همین که شیطان به وسوسه برخاست و آدم(ع) را به آن درخت نهی شده نزدیک کرد و آدم به آن نگریست طراوت صورتش برفت پس ایستاد، این اولین گامی بود که به سوی گناه برداشته شد سپس درخت را گرفت و آن را شکافت و از آن خورد چون از آن خورد لباس‌ها از او پریدند و نور از بدنش برفت اینجا بود که آدم (ع) (پشیمان شده) دست خویش بر سر نهاد و گریست.

چون خداوند توبه او را پذیرفت بر او و فرزندان او واجب فرمود که این چهار عضو را بشویند فرمود که صورت را بشویند زیرا آدم به آن درخت نگریست دست‌ها را تا آرنج بشویند زیرا دستان خویش به سوی گناه دراز کرد، سر را مسح کند زیرا دست خویش(هنگام پشیمانی و پیش از پذیرش توبه) بر فرق سر نهاد و فرمود که پاها را مسح کند زیرا که به سوی گناه برفتند.

نماز، کارخانه‌ انسان سازی انّ الانسان خلق هلوعاً،‌اذا مسّه الشّرّ جزوعاً، و اذا مسّه الخیر منوعاً، الاّ المصلّین.
انسان حریص و کم طاقت آفریده شد هنگامی که بدی به او رسد بی‌تابی می‌کند، و هنگامی که خوبی به او برسد مانع دیگران می‌شود، مگر نمازگزاران. « معارج ،19 تا 23»
بعد از ذکر گوشه‌ای از عذابهای قیامت به ذکر او صاف افراد بی‌ایمان و در مقابل آنها مؤمنان راستین می‌پردازد تا معلوم شود چرا گروهی اهل عذابند و گروهی اهل نجات.
نخست می‌فرماید:
انسان حریص و کم طاقت آفریده شده است (انّ الانسان خلق هلوعاً).
هنگامی که بدی به او برسد بسیار جزع و بیتابی می‌کند (اذامسّه الشّرّ جزوعاً).
هنگامی که خوبی به او رسد از دیگران دریغ می‌دارد (و اذامسّه الخیر منوعاً).
جمعی از مفسران و از باب لغت (هلوع) را به معنی حریص و جمعی به معنی کم طاقت تفسیر کرده‌اند بنابر تفسیر اول در اینجا به سه نکته منفی اخلاقی در وجود اینگونه انسانها اشاره شده حرص و جزع و بخل بنابر تفسیر دوم به دو نکته جزع و بخل زیرا آیه دوم و سوم تفسیری است برای معنی (هلوع).
این احتمال نیز وجود دارد که در معنی در این واژه جمع باشد، چرا که این دو وصف لازم و ملزوم یکدیگرند، آدمهای حریص غالباً بخیلند، و در برابر حوادث کم تحمل و عکس آن نیز صادق است.
در این آیه اشاره به سه نکته منفی اخلاقی اشاره شد.[1]

1ـ ان الانسان خلق هلوعا

انسان حریص و کم طاقت آفریده شده است.

کلمه‌ (هلوع) صفتی است که از ماده (هاء‌ ـ لام ـ عین) و مصدر (هلع) بفتح هاء و لام که به معنای شدت حرص است اشتقاق شده است.[2] هلوع کسی است که هنگام برخورد با ناملایمات بسیار جزع می‌‌کند و چون به خیری می‌رسد از انفاق به دیگران خودداری می‌کند.

شکل ظاهری و باطنی انسان

در اینجا سؤال یا سؤالهائی مطرح می‌شود که اگر خداوند انسان را برای سعادت و کمال آفریده چگونه در طبیعت او شر و بدی قرار داده است،‌و انگهی آیا ممکن است خداوند چیزی را با صفتی بیافریند و سپس آفرینش خود را مذمت کند؟ و از همه اینها گذشته قرآن در آیه 4 سوره تین صریحاً می‌گوید: لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم ما انسان را با بهترین صورت و ساختمان آفریدیم، مسلماً منظور این نیست که ظاهر انسان خوب و باطنش زشت و بد است بلکه کل خلقت انسان به صورت احسن تقویم است و همچنین آیات دیگری که مقام والای انسان را می‌ستایند این آیات با آیه مورد بحث چگونه سازگار است.

پاسخ همه این سؤالات با توجه به یک نکته روشن می‌شود و آن این است که خداوند نیروها و غرایز و صفاتی در انسان آفریده است که اینها بالقوه وسیله‌ تکامل و ترقی و سعادت او محسوب می‌شوند، بنابراین صفات و غرایز مزبور ذاتاً بد نیست، بلکه وسیله‌ای است،‌ امّا هنگامی که همین صفات در مسیر انحرافی قرار گیرد و از آن سوء استفاده شود مایه‌ نکبت و بدبختی و شر و فساد خواهد بود.

فی المثل، همین حرص نیرویی است که به انسان اجازه نمی‌دهد به زودی از تلاش و کوشش باز ایستد. و با رسیدن به نعمتی سیر شود این یک عطش سوزان است که بر وجود انسان مسلّط است. اگر حرص در علم در مسیر تحصیل علم و دانش به کار افتد و انسان حریص در علم و یا به تعبیر دیگر تشنه و عاشق بی‌قرار علم باشد مسلماً مایه‌ کمال او است، اما اگر آن در مسیر مادیات به کار افتد مایه شر و بدبختی و بخل می‌گردد.

به تعبیر دیگر این صفت شاخه‌ای از حبّ ذات است و می‌دانیم حبّ ذات چیزی است که انسان را به سوی کمال می‌فرستد اما اگر در مسیر انحرافی واقع شود به سوی انحصار طلبی و بخل و حسد و مانند آن پیش می‌رود.[3]

حرص در اصل یک مایه فطری و یک سرمایه الهی در وجود تمام انسانها است. اگر وجود انسان خالی از حرص بود، بدون تردید دنبال هیچ برنامه‌ای نمی‌رفت و برای جلب هیچ خیری و دفع هیچ شری قدم برنمی‌داشت.

پی نوشتها:

[1] . تفسیر نمونه 25، 27.
[2] . المیزان، ج 20، ص 135.
[3] . نمونه، ج 25 ـ ص 29.

1ـ پس از آن که شفق پنهان شد و سرخى مغرب محو گردید،(1) براى نماز عشا اذان و سپس اقامه مى گویى، با رعایت همه آدابى که گذشت; سپس نماز عشا را با آداب و شرایطش شروع مى کنى و با توجّه به وسعت وقت عشا سزاوار است که قنوت و تعقیبات آن را طول دهى.(2)
2ـ پس از اتمام نماز عشا ابتدا تعقیبات آن را انجام مى دهى و در پایان نماز وُتَیره (نافله عشا) را مى خوانى.
نماز وتیره دو رکعت است و نشسته خوانده مى شود، مستحب است در آن نماز، صد آیه از آیات قرآن تلاوت شود و خوب است بعد از حمد در رکعت اوّل سوره واقعه یا سوره مُلک و در رکعت دوم پس از حمد، سوره توحید خوانده شود.(3) پس از نماز نیز براى خود (و سایر مؤمنان) دعا مى کنى.

در نماز مغرب باید تلاش کرد تا در اوّل وقت انجام شود و در روایات فراوانى بر این امر تأکید شده است که نماز مغرب را از وقتش تأخیر نیندازید.(1)
اوّل وقت مغرب بنا بر احتیاط، زمانى است که سرخى که بعد از غروب آفتاب در مشرق پیدا مى شود از بالاى سر بگذرد.
در آداب نماز مغرب براى نمازگزار، امورى شایسته ذکر است:

1ـ آداب مشترک را که قبلاً بیان شد انجام مى دهى و براى نماز، اذان و اقامه مى گویى و آن دعاها را (که در بخش آداب مشترک گذشت) مى خوانى.
2ـ علاوه بر آن دعاها، میان اذان و اقامه مى گویى:
اَللّهُمَّ اِنّى اَسْئَلُکَ بِاِقْبالِ لَیْلِکَ،
خدایا از تو خواهم به حق رو آوردن شبت و
و َاِدْبارِ نَهارِکَ، وَ حُضُورِ صَلَواتِکَ، وَ اَصْواتِ دُعاتِکَ، وَ تسْبیحِ
رو گرداندن روزت و رسیدن وقت نمازهایت و آواز دعاکنندگان به درگاهت و تسبیح
مَلائِکَتِکَ، اَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد، وَ اَنْ تَتُوبَ عَلَىَّ اِنَّکَ اَنْتَ
فرشتگانت که درود فرستى بر محمّد و آل محمّد و این که توبه ام بپذیرى که براستى تویى
التَّوّابُ الرَّحیمُ.
توبه پذیر مهربان.
3ـ نماز مغرب را با آداب و شرایط بجا مى آورى و پس از نماز سه بار تکبیر مى گویى و تعقیبات نماز را مى خوانى.
4ـ نافله مغرب را که چهار رکعت است بجا مى آورى که بسیار مهم است و در سفر و حضر ترک نمى شود.(2)

هنگامى که اذان ظهر را شنیدى، وضو مى گیرى و اگر بتوانى به مسجد رفته، نماز تحیّت مسجد را مى خوانى و پس از دخول وقت به این امور مى پردازى:
1ـ با تحقّق زوال، نخست این دعا را مى خوانى:

سُبْحانَ اللّهِ وَ لااِلهَ اِلاَّ اللّهُ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى لَمْ یَتَّخِذْ صاحِبَةً وَلاوَلَداً،
منزّه است خدا و معبودى جز خدا نیست و ستایش خاصّ خدایى است که نگرفته همسرى و نه فرزندى
وَلَمْ یَکُنْ لَهُ شَریکٌ فِى الْمُلْکِ، وَلَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِىٌّ مِنَ الذُّلِّ، وَکَبِّرْهُ تَکْبیراً.
و نیست برایش شریکى در فرمانروایى و نیست برایش سرپرستى از خوارى و به بزرگى او را تکبیر گوى.
در روایتى آمده است که امام باقر(علیه السلام) به یکى از یاران خود به نام محمّد بن مسلم فرمود: «بر این دعا محافظت کن، همچنان که از چشمهاى خود محافظت و مراقبت مى کنى».(1)
2ـ آدابى که در همه نمازها وارد شده است، به جاى مى آورى (که در آداب مشترک گذشت).
3ـ نوافل ظهر را به جاى مى آورى که هشت رکعت است (هر دو رکعت به یک سلام).
4ـ در دو رکعت اوّل نافله ظهر، بهتر است در رکعت اوّل سوره حمد و توحید و در رکعت دوم حمد و سوره «کافرون» را بخوانى و پس از نماز، سه بار تکبیر بگویى و همچنین تسبیحات حضرت زهرا(علیها السلام) را مى خوانى و مى گویى:
اَللّهُمَّ اِنّى ضَعیفٌ فَقَوِّ فى رِضاکَ ضَعْفى، وَخُذْ اِلَى الْخَیْرِ
خدایا من ناتوانم پس تقویت کن در خشنودى خود ناتوانى مرا و مهارم را بسوى کار خیر
بِناصِیَتى، وَاجْعَلِ الاْیمانَ مُنْتَهى رِضاىَ، وَبارِکْ لى فیما قَسَمْتَ لى،
بکش و ایمان را حد آخر خشنودى من در زندگى قرار ده و برکت ده برایم در آنچه روزیم کرده اى
وَبَلِّغْنى بِرَحْمَتِکَ کُلَّ الَّذى اَرْجُو مِنْکَ، وَاجْعَلْ لى وُدّاً وَسُرُوراً
و به رحمتت مرا به تمامى آنچه از تو امید دارم برسان و قرار ده برایم محبّت و شادمانى
لِلْمُؤْمِنینَ، وَعَهْداً عِنْدَکَ.(2)
براى مؤمنان و پیمانى در پیش تو.
در دو رکعت بعدى نافله، همان اعمال را جز آن تکبیرات به جاى مى آورى و سپس برمى خیزى، دو رکعت دیگر، نافله ظهر، مى خوانى و تسبیح حضرت زهرا(علیها السلام) و آن دعا را نیز پس از این چهار رکعت مى خوانى. دو رکعت آخر این نافله را میان اذان و اقامه به جاى مى آورى، یعنى براى نماز ظهر اذان مى گویى و سپس دو رکعتِ آخر از نوافل ظهر را به جاى مى آورى و آنگاه اقامه نماز را مى گویى.(3)
5ـ پس از گفتن اقامه مى گویى:
اَللّهُمَّ رَبَّ هذِهِ الدَّعْوَةِ التّامَّةِ، وَالصَّلاةِ الْقآئِمَةِ،
خدایا اى پروردگار این دعوت تام و تمام و نماز برپا شده،
بَلِّغْ مُحَمَّداً صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ الدَّرَجَةَ وَالْوَسیلَةَ، وَالْفَضْلَ وَالْفَضیلَةَ،
برسان محمّد صلى اللّه علیه و آله را به درجه و وسیله و برترى و فضیلت
بِاللهِ اَسْتَفْتِحُ وَبِاللهِ اَسْتَنْجِحُ، وَ بِمُحَمَّد صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ اَتَوَجَّهُ، اَللّهُمَّ
بوسیله خداوند افتتاح نماز کنم و بوسیله خدا کامیابى جویم و به محمّد صلى اللّه علیه و آله رو کنم خدایا
صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَاجْعَلْنى بِهِمْ عِنْدَکَ وَجیهاً فِى الدُّنْیا
درود فرست بر محمّد و آل محمّد و قرارم ده به برکت ایشان در نزد خود از آبرومندان در دنیا
وَالاْخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبینَ.(4)
و آخرت و از مقرّبان درگاهت.
6ـ پس از آن به نماز ظهر مشغول مى شوى و آنچه را که در آداب مشترک گفته شد، مراعات مى کنى و حمد و سوره جز بسم اللّه الرّحمن الرّحیم را آهسته مى خوانى و افضل آن است که در رکعت اوّل بعد از سوره حمد، سوره «قدر» را بخوانى و در رکعت دوم سوره توحید را.(5) در رکعت دوم پس از تشهد و صلوات بر محمّد و آلش مستحب است بگویى:
وَ تَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ فى اُمَّتِهِ وَ ارْفَعْ دَرَجَتَهُ.(6)
و بپذیر شفاعت او را و در مورد امتش و بالا بر درجه اش را
آنگاه برمى خیزى و سه بار تسبیحات اربعه را مى خوانى:
سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَکْبَرُ.
پاک و منزه است خداوند، ستایش مخصوص خداست و هیچ معبودى جز خدا نیست، و خدا از همه چیز بزرگتر است.
و خوب است که در پایان استغفارى نیز اضافه کنى، آنگاه به رکوع و سجود مى روى و بر مى خیزى. رکعت چهارم را نیز به همان نحو انجام مى دهى و تشهّد و سلام مى گویى و نماز را به پایان مى برى. پس از نماز سه بار تکبیر مى گویى و آنگاه تعقیبات نماز را بجا مى آورى.